معرفی مقاله | نشوز زوج در فقه و حقوق خانواده
وسائل ـ نشوز زوجین ضابطه مشترکی دارد و آن امتناع از عمل به وظایف زوجیت است. بر این اساس، زوج نیز مانند زوجه به وصف نشوز متصف می‌گردد. در قوانین خانواده جمهوری اسلامی ایران دربـاره موجبـات غیرمـالی نشـوز زوج، خلأ حقوقی وجود دارد و شایسته است در این باره اقدامات تقنینـی مناسـب صورت گیرد.
به گزارش وسائل، نشوز زوج، یکی از مباحث مهم
فقه و حقوق خانواده است که بـه طـور مسـتقیم در قرآن کریم ریشه دارد و مانند نشوز زوجه، آیه‌ای بـه آن اختصـاص یافتـه اسـت.
فقه و حقوق خانواده است که بـه طـور مسـتقیم در قرآن کریم ریشه دارد و مانند نشوز زوجه، آیه‌ای بـه آن اختصـاص یافتـه اسـت. بـا وجود روشن بودن مفهوم لغوی واژه نشوز، درباره مفهوم نشوز زوج و مصادیق آن در فقه خانواده میان فقهای عظام اتفاق نظر وجود دارد و این اختلاف به حقوق داخلی ما نیز سرایت کرده است؛ به گونه‌ای که در قوانین خانواده ج. ا. ایران، واژه نشوز فقط درباره زوجه به کار رفته است. این نوشتار می‌کوشد مفهوم، مصادیق و شرایط نشوز زوج را در فقه تبیین نماید و سپس وضعیت آن را در حقوق خانواده ج. ا. ایران مورد بررسی قرار دهد.
مقدمه / نشوز زوجین و راهکار مقابله با آن در قرآن کریم
مسئله «نشوز» در قرآن کریم ذکر شده، دو آیه به نشوز زوج و زوجـه اختصـاص یافتـه است. بیان مسئله نشوز زوجین و راهکار مقابله با آن در قرآن کریم نشان دهنده اهمیـت مسئله می‌باشد. در آیه ۱۲۸ سوره مبارکه نساء درباره خوف از «نشوز زوج» آمده است:
«وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا أَنْ یُصْلِحَا بَیْنَهُمَا صُلْحًا وَالصُّلْحُ خَیْرٌ وَأُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ وَإِنْ تُحْسِنُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرًا؛ و اگر زنى از نشوز یا اعراضِ شوهرش بیم داشته باشد، مانعى ندارد با یکـدیگر صـلح کنند و صلح بهتر است، اگرچه مردم بخل می‌ورزند و اگر نیکـی کنیـد و پرهیزگـارى پیشه سازید، خداوند به آنچه انجام می‌دهید، آگاه است».
اختلاف در تعریف نشوز
قاطبه مفسران به تفسیر آیه مذکور پرداخته اند. در منابع فقهی نیز فصـلی از مباحـث کتاب نکاح به «نشوز» اختصاص یافته، در آن مسائل مربوط به نشوز زوج تبیین گردیده است. به رغم روشن بودن مفهوم لغوی این واژه و نیز با وجود اشتراک نظر فقهای عظام درباره مفهوم نشوز زوجه، درباره معنای نشوز زوج اختلاف دارند.
آرای فقهی موجـود درباره نشوز زوج در سه دسته زیر قابل طبقه بندی می‌باشد:
۱. بعضی تعریف مشترکی از نشوز زوجین ارائه کرده اند.
۲. برخی دیگر تعریفی متمایز برای نشوز زوج ارائه کرده اند.
۳. گروه دیگری در انتساب وصف نشوز به زوج، تردید به عمل آورده اند.
۱. بعضی تعریف مشترکی از نشوز زوجین ارائه کرده اند.
۲. برخی دیگر تعریفی متمایز برای نشوز زوج ارائه کرده اند.
۳. گروه دیگری در انتساب وصف نشوز به زوج، تردید به عمل آورده اند.
به هر صورت، اختلاف در تعریف نشوز زوج یا تردید در انتساب مفهوم نشـوز بـه وی در حقوق داخلی ما اثر گذاشته است. قانونگذار واژه نشوز را فقط درباره زوجه به کار بـرده است و همین باعث شده است در ادبیات حقوقی ما ترکیب «نشوز زوج» نامأنوس بـه نظـر برسد؛ به گونه‌ای که گروهی گمان می‌دارند نشوز وصفی اختصاصی برای زوجات است.
اینک مسئله این است که نشوز چیسـت؟ آیـا ایـن وصـف بـه زوج قابـل انتسـاب می‌باشد؟ در فرض درستی انتساب نشوز به زوج، آیـا مفهـوم نشـوز زوجـین مشـترک است؟ این مسائل و مصادیق نشوز زوج و شـرایط آن موضـوع نوشـتار کنـونی اسـت. نگارنده نخست نشوز زوج را از منظر فقهی مورد مطالعه قرار می‌دهد و سـپس آن را از نظر حقوقی بررسی می‌نماید.
مفهوم نشوز زوج
واژه «نشوز» در لغت به معنای برتری، برآمدگی و ارتفاع است. در همه کاربرد‌های این واژه، معانی مزبور لحاظ شده است؛ مانند اطلاق واژه نشوز به مکان مرتفع یا به نشست‌های که برخاست و نیز تعبیر «بضعۀٌ ناشزةٌ» در بعضی روایات که به قطعه‌ای گوشت برآمده بر شانه رسول گرامی اسـلام (ص) اشـاره دارد.
این واژه در قرآن کریم نیز در همین معنا به کار رفته است؛ مانند آیه ۲۵۹ سـوره بقره که در قسمتی از آن آمده است: «وَانْظُرْ إِلَى الْعِظَامِ کَیْفَ نُنْشِزُهَا». واژه نشوز در این آیه در معنای احیا به کار رفته است؛ به اعتبار آنکه احیا، نوعی ارتفاع پس از عدم می‌باشـد. همچنین، در آیه ۱۱ سوره مبارکه مجادله آمده است: «و إِذا قیلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا؛ هنگامى که گفته شود برخیزید، برخیزید!».
فقهای عظام، نشوز زوجه را به «خروج از طاعت» یا امتناع وی از عمل به وظـایف همسری معنا کرده اند؛ ولی درباره مفهوم «نشوز زوج»، میان آنان اتفاق نظر وجود ندارد. بعضی از فقها نشوز زوج را مانند نشوز زوجه به «خروج از طاعـت» معنـا کـرده انـد و بعضی ضابطه دیگری را برای نشوز آن برگزیده اند.
نشوز زوج در حقوق خانواده جمهوری اسلامی ایران
نشوز زوج در حقوق خانواده جمهوری اسلامی ایران، وضعیت روشنی ندارد؛ زیـرا در هیچ متن قانونی واژه نشوز زوج ذکر نشده است. همین امر باعـث شـده اسـت بعضـی بگویند نشوز فقط درباره زوجه به کار می‌رود. اداره حقوقی قوه قضاییه در نظریه شماره ۵۱۰۵/۷ مورخ ۱۹/۸/۱۳۷۷ اظهار داشته است: در قوانین جاریه، نشوز زوج پیش بینى نشده است و اصولاً، چون نشوز در مقابل تمکین به کار می‌رود و تمکین خاص زوجـه اسـت، نشـوز هـم مخـتص او خواهـد بـود .... این تلقی ظاهراً متأثر از بعضی نظریات فقهی است که پیشتر مـورد ارزیـابی قـرار گرفت.
صرف نظر از عدم ذکر واژه نشوز درباره امتناع زوج از عمل به وظیفه همسـری در قانون، قانون مدنی بیان روشنی نسـبت بـه مسـئولیت هـای حقـوقی زوج نـدارد. مـاده ۱۱۰۲ به طور کلی مقرر داشته است: «همین که نکاح به طور صحت واقع شـد، روابـط زوجیت بین طرفین موجـود و حقـوق و تکـالیف زوجـین در مقابـل همـدیگر برقـرار می‌شود». به درستی معلوم نیسـت «روابـط زوجیـت» یـا «حقـوق و تکـالیف زوجـین» چیست و در مورد زوج شامل چه اموری می‌شود.
قانون مـدنی در فصـل هشـتم ذیـل عنوان «در حقوق و تکالیف زوجین نسبت به یکدیگر»، وظایف زوجـین را ذکـر کـرده اسـت. در ایـن فصــل تکلیـف زوج بـه انفــاق بیـان شـد؛ ولــی بیـان قـانون دربــاره مسئولیت‌های غیرمالی زوج بسیار ناقص و مبهم است. در این فصل فقط تلکیـف زوج به «حسن معاشرت» با همسر مورد توجه قرار گرفته است که مصادیق آن بـه درسـتی معلوم نیست. تعبیر «تشدید مبانی خانواده» در ماده ۱۱۰۴ این قانون نیز عنـوانی کلـی است و از آن نمی‌توان وظایف زوج را احصا کرد.
در متن کنونی قانون مدنی هیچ وظیفه‌ای برای زوج در مورد نیاز‌های جنسی زوجـه تعریف نشده است. گویا زوجه اساساً چنین حقی ندارد. در متن اولیه ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی تلویحاً به این مطلب اشاره شده بود که در اصـلاحات پـس از انقـلاب اسـلامی حذف گردید. متن اولیه ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی مصوب ۲۰/۱/۱۳۱۴ چنین است:
حکم ماده قبل در موارد ذیل نیز جارى است: ۱. در موردى که شـوهر سـایر حقـوق واجبه زن را وفا نکند و اجبار او هم بر ایفا ممکن نباشد؛ ۲. سوء معاشرت شـوهر بـه حدى که ادامه زندگانى زن را با او غیرقابل تحمل سازد؛ ۳. در صورتى که بـه واسـطه امراض مسریه صعب العلاج دوام زناشویى براى زن موجب مخاطره باشد.
منظور از «سایر حقوق واجبه زن» در بند نخست متن پیشگفته همان امور جنسی اسـت یا دستکم امور جنسی یکی از مصادیق مهم آن می‌باشد. در اصـلاحیه مـاده مـذکور، مفـاد بند‌های ۲ و ۳ به نوعی حفظ شد؛ ولی بنـد نخسـت حـذف گردیـد. تعبیـر «تـرک زنـدگى خانوادگی» در بند ۱ تبصره الحاقی به ماده ۱۱۳۰ ق. م. مفید معنای مذکور نخواهد بـود؛ زیـرا ترک زندگی خانوادگی وقتی است که زوج خانواده را رها کند و به مکان دیگری بـرود، در حالی که ممکن است مرد در کنار همسر بوده؛ ولی به حقوق وی بی اعتنا باشـد. بـه همـین دلیل، در ماده ۸ قانون حمایت خانواده این دو تعبیر به طور جداگانه ذکر شده است.
نتیجه تحقیق
در مقدمه اشاره شد که این نوشتار به دنبال بررسی چند مسئله مهم مـی باشـد: «مفهـوم نشوز و امکان انتساب این وصف به زوج»، «مصادیق و شرایط نشوز زوج» و «وضعیت نشـوز زوج در حقـوق خـانواده جمهـوری اسـلامی ایـران».
بـر مبنـای بررسـی هـای صورت گرفته درباره مسائل پیش گفته، نتایج ذیل حاصل شده است:
۱. نشوز زوجین ضابطه مشترکی دارد و آن امتناع از عمل به وظایف زوجیت است. بر این اساس، زوج نیز مانند زوجه به وصف نشوز متصف می‌گردد.
۲. مصادیق نشوز زوج به مالی و غیرمالی تقسیم می‌گردد؛ «ترک انفاق» مصـداق مالی نشوز زوج و «بی اعتنایی به حق مواقعه زوجه» و «ترک قَسم» مصادیق غیرمالی نشوز زوج اند.
۳. تحقق نشوز مانند هر واقعه حقوقی دیگر، به شرایطی منوط مـی باشـد؛ نخسـتین شرط آن «اثبات تکلیف» است و البته مقصود از تکلیف، مشخصاً وظایف خاص ناشـی از عقد نکاح است و امتناع از وظـایف عـام مسـلمانی یـا وظـایف قـراردادی، اگرچـه معصیت است؛ ولی از بحث نشوز خارج می‌باشد. شرط دیگر تحقـق نشـوز، «توانـایی امتثال» است؛ بنابراین عجز یا اعسار از انفاق و نیز اختلال جنسی یا هر عارضه دیگـری که به ناتوانی جنسی منتهی گردد، مانع تحقق نشوز می‌باشد.
۴. در قوانین خانواده جمهوری اسلامی ایران دربـاره موجبـات غیرمـالی نشـوز زوج، خلأ حقوقی وجود دارد و شایسته است در این باره اقدامات تقنینـی مناسـب صورت گیرد.
۱. نشوز زوجین ضابطه مشترکی دارد و آن امتناع از عمل به وظایف زوجیت است. بر این اساس، زوج نیز مانند زوجه به وصف نشوز متصف می‌گردد.
۲. مصادیق نشوز زوج به مالی و غیرمالی تقسیم می‌گردد؛ «ترک انفاق» مصـداق مالی نشوز زوج و «بی اعتنایی به حق مواقعه زوجه» و «ترک قَسم» مصادیق غیرمالی نشوز زوج اند.
۳. تحقق نشوز مانند هر واقعه حقوقی دیگر، به شرایطی منوط مـی باشـد؛ نخسـتین شرط آن «اثبات تکلیف» است و البته مقصود از تکلیف، مشخصاً وظایف خاص ناشـی از عقد نکاح است و امتناع از وظـایف عـام مسـلمانی یـا وظـایف قـراردادی، اگرچـه معصیت است؛ ولی از بحث نشوز خارج می‌باشد. شرط دیگر تحقـق نشـوز، «توانـایی امتثال» است؛ بنابراین عجز یا اعسار از انفاق و نیز اختلال جنسی یا هر عارضه دیگـری که به ناتوانی جنسی منتهی گردد، مانع تحقق نشوز می‌باشد.
۴. در قوانین خانواده جمهوری اسلامی ایران دربـاره موجبـات غیرمـالی نشـوز زوج، خلأ حقوقی وجود دارد و شایسته است در این باره اقدامات تقنینـی مناسـب صورت گیرد.
گفتنی است، مقاله «نشوز زوج در فقه و حقوق خانواده جمهوری اسلامی ایران» توسط حجت الاسلام فرج الله هدایت نیا نگاشته شده و در دوماهنامه حقوق اسلام، سال دهم، شماره ۳۷، در تابستان ۱۳۹۲ منتشر شده است.
برای مشاهده اصل مقاله اینجا را کلیک کنید./204/241/ح
سقط جنین مدل نوین زنده به گور کردن فرزندان است / مشترکات جاهلیت قدیم و مدرن
تأثیر مثبت رسانه‌های تخصصی در خنثی کردن ترفند رسانه‌ای دشمن / «فقه حکومتی» پشتوانه علمی انقلاب اسلامی
ضرورت توجه به نظریه ارتباطات در فقه رسانه
طعمه یا امانت؛ اخلاق حرفه‌ای کارگزاران عمومی در اندیشه علوی
نشست علمی «قدس و فلسطین در آینه فقه مقاومت»
مبانی دینی دفاع از قدس شریف
معرفی کتاب | اندیشه مقاومت از منظر حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای
اطلاع نگاشت | سیره عملی و گفتاری علمای شیعه در حمایت از فلسطین
فقه القضا | بررسی حکم انواع رشوه در غیر باب قضا
نظام موظف به پشتیبانی مالی و جانی از گزارشگران فساد است
مستثنیات نظارت شورای نگهبان بر اقدامات مجلس شورای اسلامی
نقش منفی دنیامداری نخبگان و خواص بر انحراف جامعه
محرومیت مجرم از حقوق اجتماعی در جرایم عمدی
بررسی مشکلات بین حضانت و ولایت از نظر فقهی و حقوقی
پیشگیری از فساد در منظومه فکری اسلام ناب مهم‌تر از مجازات مفسدان است
سن ازدواج از شاخص های مهم برای ارزیابی بهداشت جسمی و روانی افراد جامعه محسوب می شود / افزایش سن تمایل به تجرد زیستی را بیشتر می کند
افراد ضعیف‌الایمان؛ مهم‌ترین طعمه منافقین در دولت اسلامی
فقه بورس | بررسی ادله وکالت شخص حقوقی
عرصه‌های حقوق بشر اسلامی و کرامت انسان و پیشنهاد‌هایی برای ضمانت اجرای آن
قم
اذان صبح
۰۴:۳۳:۰۶
طلوع افتاب
۰۶:۰۸:۵۳
اذان ظهر
۱۳:۰۳:۲۹
غروب آفتاب
۱۹:۵۷:۲۱
اذان مغرب
۲۰:۱۵:۴۳